کتابخانه ها

“هزینه‌های کتابخانه هر چقدر هم که باشد، از هزینهٔ نادانی مردم کمتر است.”

والتر کرونکایت، خبرنگار آمریکایی

تعریف کتابخانه و انواع آن

 طبق تعریف یونسکو، کتابخانه نهادی است دربرگیرنده مجموعه‌ای منظم از کتاب و نشریات ادواری یا هر نوع مواد دیداری-شنیداری یا گرافیکی دیگر. خدمات مختلفی را نیز شامل می شود. این خدمات از طریق کارکنان آن به منظور تسهیل استفاده از این مواد در جهت برآورده ساختن نیازهای اطلاعاتی، پژوهشی، آموزشی یا تفریح مراجعان ارائه می‌شود. بدون توجه به اینکه این نهاد به چه نامی خوانده می‌شود. استانداردهای جهانی، کتابخانه‌ها را بر اساس ۶ معیار طبقه بندی می کنند. این معیارها شامل: نوع کتاب‌های موجود در کتابخانه، مراجعه‌کنندگان مجاز، محل استقرار‌، نوع اداره، ویژگی‌های فیزیکی و سن مخاطبانشان تعیین می شود. بر اساس این معیارها کتابخانه ها به ۹ دسته طبقه بندی می شوند. این طبقه بندی شامل کتابخانه‌های عمومی، کتابخانه‌های ملی، کتابخانه دانشگاهی، کتابخانه مدارس، کتابخانه روستایی، کتابخانه‌های مدارس دینی، کتابخانه‌های تخصصی، کتابخانه‌های مساجد شهری و کتابخانه کودکان و نوجوان است.^[1] در پروژه مرکز اجتماعی شهر جدید صدرا که یکی از پروژه های گروه معماری کارند است. کتابخانه به عنوان یکی از نیازهای اصلی شهر صدرا تعریف و طراحی شد. در ادامه رویکردهای متنوع کتابخانه ها در دنیای معاصر معرفی خواهند شد. 

کتابخانه عمومی^[2]

مطابق تعریف یونسکو (کنفرانس عمومی شانزدهم) کتابخانه عمومی کتابخانه‌ای است که جمعیت یک ناحیه را به رایگان یا به بهای اسمی پوشش می‌دهد و می‌تواند تحت حمایت دولت و یا بخش خصوصی تامین شود. مطابق رهنمودهای ایفلا^[3]، کتابخانه عمومی کتابخانه‌ای است که توسط حکومت‌های مرکزی یا محلی و یا سازمان‌های وابسته به آنها تاسیس و حمایت مالی شود تا مواد خواندنی را بدون تعصب و تبعیض در دسترس کلیه علاقمندان قرار دهد.

در ایران در حال حاضر سه نوع کتابخانه عمومی وجود دارد: یکی کتابخانه عمومی دولتی که تحت نظارت هیات امنای کتابخانه‌‌های عمومی کشور و توسط وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی اداره و هزینه‌های آنها از بودجه عمومی دولت تامین می‌شود. دوم کتابخانه‌های عمومی غیردولتی که عمده آنها توسط شهرداری تاسیس شده و اداره می‌شوند و برخی از بنیادها نیز کتابخانه‌هایی در اختیار دارند. گروه سوم کتابخانه‌های عمومی نیز کتابخانه‌های وقفی و خیریه هستند که با کمک‌های مردم تامین می‌شوند، گاه اداره این کتابخانه‌ها به سازمان‌های دولتی سپرده می‌شوند. کتابخانه‌های عمومی از لحاظ نوع کتاب‌‌‌های موجود عمومی هستند. یعنی برای مخاطب عام طراحی شده‌اند نه افراد متخصص. از لحاظ مراجعه کنندگان همگانی‌اند یعنی عموم مردم میتوانند از آنها استفاده کنند و به گروه خاص اختصاص ندارند. معمولا در شهر قرار دارند، عمدتا دولتی، گاه غیر دولتی‌اند و ندرتا به بخش خصوصی غیرانتفاعی تعلق دارند و عمدتا مخاطبان بزرگسال هستند.^۱

هدف از کتابخانه و اهمیت و ضرورت روند نوآورانه در کتابخانه

 هدف از کتابخانه های عمومی تا به امروز دسترسی به مخازن کتاب به عنوان منبع دانش و اطلاعات و فرهنگ در جهت حمایت و ارتقا عموم بوده است. با این حال جهان به سرعت درحال تغییر است و پیشرفت در فناوری اطلاعات بطور مستقیم بر کتابخانه تاثیر می‌گذارد. امروزه کتابخانه ها بیش از یک مخزن ذخیره سازی کتاب عمل می‌کنند. بنابراین افزایش و تاکید بر روی فضاهای خدماتی عمومی در کتابخانه می‌تواند نقش مهمی برای جذب بازدیدکننده ها در آینده داشته باشد و همچنین مجموعه های متنوعی را در دسترس بازدیدکنندگان قرار دهد.

کتابخانه‌ها به‌عنوان مراکز فرهنگی و اطلاع‌رسانی فعال و مؤثر جوامع امروزی نقش‌های گوناگونی را ایفا می‌کنند. جمع‌آوری و سازمان‌دهی اطلاعات، تجزیه و تحلیل، اشاعه و بازاریابی اطلاعات و … از جمله فعالیت‌های مهم و چشم‌گیر این نوع مراکز است که با ورود جهان به عصر تکنولوژی و ظهور ابزارهای اطلاعاتی مدرن به‌تبع وظایف و فعالیت‌های مراکز مذکور نیز تغییر خواهد یافت. فراهم کردن امکان استفاده آزاد از اطلاعات برای تمامی اقشار جامعه و پاسخگویی سریع به نیازهای اطلاعاتی کاربران از جمله مؤلفه‌هایی است که در طول تاریخ پیدایش و ادامه حیات کتابخانه‌ها همیشه مورد توجه بوده است و درواقع به‌عنوان اصلی‌ترین کارکرد این دسته از مراکز به شمار می‌آید.

کتابخانه با عملکردهای متنوع

 دورانی که کتابخانه‌ها صرفاً باهدف امانت دادن کتاب‌ها یا ایجاد مکانی ساکت و آرام برای مطالعه به وجود می‌آمدند گذشته است. کتابخانه‌های عمومی نیز مشابه دیگر فضاهای آموزشی در حال تکامل و تغییر دیدگاه سنتی درباره چگونگی دیده و شنیده شدن خود هستند. در حقیقت، بیشتر کتابخانه‌ها قاعده اصلی‌شان که سکوت است را کنار گذاشته‌اند.^[4]

گسترش فناوری‌های نوین موجب کاهش تعاملات اجتماعی و دور شدن مردم از یکدیگر شده است. کتابخانه‌ها در سراسر جهان به عنوان نهادی اجتماعی می‌توانند مردم را گرد هم آورند و میان آن‌ها تعامل و مشارکت ایجاد نمایند و از طرفی در تلاش برای کشف چگونگی مراقبت از این فناوری‌ها به عنوان ابزاری برای آینده هستند.^[5]

کتابخانه‌ها محور یادگیری و ایجاد دانش هستند و با توجه به تغییرات مداوم نیازهای جامعه می‌کوشند با آگاهی بیشتر از نیازهای متنوع گروه‌های مختلف کاربر و غیر کاربر کتابخانه به ارائه خدمات پویا و نوآوری و تبادل دانش بپردازند و حضور خود را در جامعه هم از طریق دیدار با مخاطبان در فضاهای کتابخانه و نیز در مکان‌های خارج از کتابخانه پر رنگ‌تر نمایند و به بخشی جدای ناپذیر از جامعه تبدیل شوند. با این تفاسیر کتابخانه ها را می‌توان به چهار رویکرد تقسیم نمود: رویکرد فرهنگی، رویکرد اقتصادی، رویکرد یادگیری و رویکرد اجتماعی.

کتابخانه با رویکرد فرهنگی

 از اهداف این دسته از کتابخانه‌ها می‌توان به غنی سازی زندگی فردی و اجتماعی، وارد کردن فرهنگ و هنر به عنوان عناصر احیاسازی جامعه، افزایش تاثیر اجتماعی، اقتصادی هنر و فرهنگ و ایجاد قطب اقتصادی خلاق و پر جنب و جوش اشاره کرد. در این نوع کتابخانه‌ها افراد با حضور نویسندگان کتاب می‌توانند تجربه کتاب‌خوانی جمعی را داشته باشند. همچنین این کتابخانه‌ها قابلیت برگزاری فستیوال‌های مرتبط با کتاب را نیز دارد و می‌تواند پلتفرمی برای نمایش آثار هنری و همچنین برگزاری قطعات موسیقی توسط افراد علاقمند باشد. در این بخش از کتابخانه کسانی که به تاریخ علاقمندند، می‌توانند به کمک Touch Screen ها لایه‌های تاریخ را مورد مطالعه و مشاهده قرار دهند.^[6]

بخش دیگر فعالیت این نوع کتابخانه، با قرار دادن امکانات لازم به افراد، به شکوفایی استعداد آنها در زمینه‌های مختلف کمک می‌کند، مانند YOUmedia که نوعی فضای کتابخانه‌ای و استودیو مختص نوجوانان است که می‌توان در آنجا با کمک مربیان ماهر از فضای اینترنت خارج شده و پروژه‌های خود را در زمینه ایجاد موسیقی، ویدئو، طراحی دوبعدی و سه‌بعدی، عکس‌ و پادکست‌ بسازند.

تجهیزات یومدیا را می‌توان به‌صورت رایگان و با کارت کتابخانه استفاده کرد. از نمونه‌های آن می‌توان به باشگاه فیلم یا Film Club اشاره کرد که در واقع باشگاهی است که علاقمندان فیلم و سینما با عضویت در آن، در کلاس‌ها و کارگاه‌های آموزشی در این زمینه شرکت کنند. این باشگاه در جذب علاقمندان به تئاتر و سینما و ایده‌های نوین آنها کمک به سزایی می‌تواند انجام دهد.

از دیگر کاربردهای این رویکرد از کتابخانه، می‌توان به Makerspace ها اشاره کرد که در واقع بخش‌هایی هستند که در آن فضای کاری مشترک است و افراد برای آموزش و پژوهش، جستجو و تولید گرد هم می‌آیند.

Makerspace ها می‌توانند تا جایی که بودجه و میزان راحتی کارفرما اجازه می‌دهد، خیلی ساده یا خیلی پیشرفته باشند. به‌طور مثال می‌توان با قرار دادن مواد بازیافتی همانند مقوا یا دستگاه‌های الکترونیکی کهنه برای کاربران، اشیای جدید بسازند. و یا تا جایی پیش بروند که ابزارها و تکنولوژی‌هایی همانند پرینترهای سه‌بعدی، چرخ‌خیاطی، ربات یا لیزر برش ارائه نمایند.

کتابخانه‌ها با رویکرد اقتصادی

امروزه در سراسر دنیا کتابخانه ها از تمام فضاها و امکانات خود برای خدمت به امور تجاری جوامع خود استفاده می‌کنند. اهداف اقتصادی این دسته از کتابخانه‌ها عموما شامل کارآفرینی برای افراد، ایجاد پایداری در رشد اقتصادی و همچنین بهبود و ارتقا اقتصاد کشور است. می‌توان از کاربردهای آن به برگزاری کلاس‌های اقتصادی و آشنایی استفاده صحیح از پول و همچنین برگزاری کلاس‌های آموزشی برای یافتن شغل مناسب (Job Club) اشاره نمود.

از دیگر فعالیت های این بخش از کتابخانه حمایت ازکسب‌و‌کار محلی و بومی با قراردادن تجهیزات و امکانات لازم مانند اتاق جلسات، دستگاه پرینتر و …به افراد است.^[7]همچنین این بخش از کتابخانه اطلاعات مهم و ارزشمندی را در اختیار افراد بصورت رایگان قرار می‌دهد به طور مثال آموزش و راه‌اندازی و شروع یک کسب‌‌و‌کار از صفر تا صد و یا نمونه الگو‌های کسب‌وکار، سیاست‌های کارمند نمونه و پایگاه‌های داده‌های مبتنی بر اشتراک موضوعات، که لیستی پیچیده از انواع اطلاعات دموگرافیک، گرایش‌های صنعتی که شرکت‌های بزرگ برای رسیدن به موفقیت بر آن تکیه می‌کنند در اختیار می‌گذارند که این کار به کمک فضاهایی که این بخش از کتابخانه در اختیار مخاطب می‌گذارد میسر می‌شوند.^[8]

همچنین این رویکرد از کتابخانه می‌تواند باعث رونق کسب‌و‌کار اینترنتی شود که این کار به کمک برگزاری کارگاه‌های هفتگی و میت‌آپ‌هایی برای صاحبان کسب‌و کارهای کوچک انجام می‌پذیرد. میتآپ‌ ها(MeetUp) نوعی کارگاه‌های کارآفرینی هستند که اغلب به‌صورت مجازی قابل برگزاری اند. همچنین Maker Space ها فضاهایی برای همکاری و نوآوری و کارافرینی برای کاربران به وجود می‌آورند. Maker Spaceها به کمک آموزش‌های مختلف و مورد نیاز برای کاربران زمینه‌ای برای ساخت و عرضه محصولات مخترعین را فراهم می‌آورند. همچنین در این کتابخانه‌ها، Coworking محلی برای کار با لپ تاب و کامپیوتر و اتاق‌های ملاقات برای افراد فراهم می‌آورد.

کتابخانه‌ها با رویکرد یادگیری

کتابخانه‌ها محور یادگیری و ایجاد دانش هستند و با توجه به تغییرات مداوم نیازهای جامعه می‌کوشند با آگاهی بیشتر از نیازهای متنوع گروه‌های مختلف کاربر و غیر کاربر کتابخانه به ارائه خدمات پویا و نوآوری و تبادل دانش بپردازند و حضور خود را در جامعه هم از طریق دیدار با مخاطبان در فضاهای کتابخانه و نیز در مکان‌های خارج از کتابخانه پر رنگ‌تر نمایند و به بخشی جدای ناپذیر از جامعه تبدیل شوند. در این رویکرد اهمیت سوادآموزی بصورت گسترده مورد توجه و اهمیت قرار می‌گیرد. و همین طور اهمیت صحیح مطالعه برای کودکان. همچنین این کتابخانه‌ها با قرار دادن سیستم‌های کامپیوتری و دیگر امکانات در اختیار کاربران فضایی در جهت آموزش‌های مهم و پایه مهارت‌هایی مانند کار با کامپیوتر و همینطور آموزش مهارت‌های لازم مانند زبان و … به ارتقا آموزش و یادگیری کمک می‌نمایند.

در این رویکرد از کتابخانه اهمیت لذت بردن از خواندن کتاب و دروس موردنیاز یکی از اهداف آن بشمار می‌رود که می‌توان از فعالیت‌های آن به خواندن کتب گروهی کودکان با والدین و یا کارگاه‌هایی مبنی بر آموزش چگونه مطالعه کردن اشاره کرد. همچنین با برگزاری دوره‌های کتابخوانی در تابستان به کودکان و نوجوانان، در ارتقا دانسته‌های آنها می‌کوشند. این دسته از کتابخانه‌ها باعث ایجاد فرصت‌های شغلی در اجتماع می‌شوند و همچنین به افراد در گروه‌های سنی مختلف این اجازه را می‌دهد که پتانسیل‌های خود را بهتر بشناسند و در کشف و شکوفایی آن بکوشند. این عمل موجب سرمایه‌گذاری مناسب برای آینده می‌شود.^[9]

کتابخانه‌ها با رویکرد اجتماعی

کتابخانه‌های عمومی را می‌توان از مهم‌ترین کانون‌های فرهنگی‌-‌اجتماعی جوامع پیشرفته امروز به شمار آورد. با توجه به وسعت مخاطبان کتابخانه‌های عمومی، این مراکز نقشی زیربنایی در توسعه اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی جوامع بر عهده ‌دارند. از طریق این رویکرد می‌توان همبستگی میان مخاطبان و فناوری را از طریق ایجاد ارتباط، مشارکت واقعی و درک متقابل در جامعه تقویت نمود. از این طریق می‌توان فضاهای ارتباطی مناسبی همانند یادگیری و مشارکت میان افراد را فراهم آورد. این رویکرد از کتابخانه با تمرکز بر گروه‌های مختلف جامعه مانند افراد مسن در کتابخانه یا اشخاص معلول و یا مبتلا به اوتسیم و یا کسانی که دارای نارسای عقلی هستند خدماتی را فراهم می‌آورد.^[10]

نمونه موردی

کتابخانه مدرن اسکندریه

ساخت بناى جدید کتابخانه اسکندریه در مصر، ۱۸ سال پیش آغاز شد. این کتابخانه یک بنای یازده طبقه را شامل می‌شود. چهار طبقه این مجموعه زیرزمین بوده و هفت طبقه دیگر بخش فوقانی را شامل می‌شود. ساختمان از بالاترین نقطه به شکل دایره‌ای با شیب بسیار تند به سمت پایین طراحی شده است. این طراحی یکی از کارهای منحصربه‌فردی است که توسط شرکت اسنوهتا (Snøhetta) ساخته شده است.

معمارى این بنا شبیه به یک صفحه‌ی شیب‌دار نقره‌اى است. نمای کتابخانه از گرانیت خاکستری ساخته شده است و حروف الفبا به تمام زبان‌هاى دنیا بر روی آن کنده‌کارى شده است. این بنا جزو جاذبه‌های توریستی مصر به‌ شمار می‌رود. گنجایش کتابخانه ۸ میلیون کتاب را است. همچنین بزرگ‌ترین اتاق مطالعه در بین کتابخانه‌های جهان در این مجموعه قرار گرفته است. مساحت این اتاق مطالعه ۷۰ هزار مترمربع  است. ساختمان فراتر از یک کتابخانه بوده و دارای ۳ موزه، یک افلاک‌نما، ۷ مرکز تحقیق آکادمیک، ۹ نمایشگاه دائمی و همچنین محل قرارگیری تعداد زیادی از موسسات مربوطه است.

کتابخانه (Bibliothèque Alexis De Tocqueville)

کتابخانه عمومی Alexis یکی از کتابخانه های مهم شهر نورماندی در فرانسه است. مجموعه توسط OMA+Barcode Architects طراحی شده است. این کتابخانه چند‌رسانه‌ای ۱۲۰۰۰ مترمربع مساحت دارد. کتابخانه بین بافت تاریخی و مدرن شهر قرار گرفته است. همین امر سبب شده تا علاوه بر محوریت کاربری کتابخانه، محوریت شهری هم به آن افزوده شود. نمای شیشه‌ای کتابخانه به ‌صورت بصری با میدان و بافت اطراف ارتباط دارد. این مساله موجب شده ایجاد تعامل این ساختمان با محیط اطراف خود شده است. این کتابخانه دارای چهار فضای آموزشی شامل ادبیات، هنر، علم‌و‌فناوری و انسان و علم است. چهار فضای آموزشی در مرکز ساختمان توسط یک فضای ملاقات و گردهمایی با هم مرتبط می شوند.

کتابخانه عمومی بشَن، سنگاپور (Bishan Public Library, Singapore)

این کتابخانه در سنگاپور به مساحت ۱۴۰۰ مترمربع ساخته شده است. طراحی آن با الهام از خانه‌های درختی انجام شده است. سال تاسیس این کتابخانه۲۰۰۶ میلادی است. این مرکز شامل ۴ طبقه و یک زیرزمین است که در آن ۲۵۰۰ جلد کتاب نگهداری می‌شود. فضاهای شیشه‌ای مستطیل شکل کنسول شده از نما، فضای مناسب و در عین حال جالبی است برای مطالعه و افرادی که می‌خواهند به دور از سر و صدا با لپ‌تاب خود کار کنند.

مرکز آموزشی رولکس

مرکز آموزش رولکس توسط گروه سانا در سوییس برای استفاده عموم و دانشجویان طراحی شده است. این مرکز در سایتی با مناظر زیبا ساخته شده است. و شامل فضاهای مختلفی است. این فضاها شامل  کتابخانه با گنجایش ۵۰۰۰ نفر، مرکز فرهنگی بین‌المللی، فضاهای مطالعه، فضاهای ملاقات، فضاهای کارگروهی، رستوران و کافی شاپ و فضاهای اجتماعی است. داخل فضای این مرکز بسیار منعطف طراحی شده است. بگونه ای که با توجه به پیشرفت تکنولوژی پاسخگوی نیازهای خود در حال و آینده است.

^[1]. اجلالی پرویز، تابش احمد، تعریف کتابخانه و طبقه بندی کتابخانه‌‌ها در ایران، تحقیقات اطلاع رسانی و کتابخانه‌های عمومی،پاییز 1387، شماره 34

^[2]. Public Library

^[3]. International Federation of Library Associations and Institutions فدراسیون بین‌المللی انجمن‌ها و سازمان‌های کتابخانه‌ای

^[4]. کریم‌زاده مهناز، ترجمه مقاله آینده کتابخانه‌‌های عمومی:گرایش‌های نوظهور،کتابدار 20، دوره سوم (1396)، شماره چهارم (آبان ماه 1396)

^[5]. عبداللهی فاطمه، مقدمه مترجم ترجمه مقاله شش روند برجسته کتابخانه‌ها در سال 2017،کتابدار20، دوره سوم (1396)، شماره ششم (اسفند ماه 1396)

^[6]. ترجمه متن www.carnegieuktrust.org.uk . Library As Cultural Center

^[7]. ترجمه متن www.carnegieuktrust.org.uk . Library As Economic

^[8].کریم‌زاده‌ مهناز، ترجمه مقاله کتابخانه‌های عمومی منابع بزرگی برای کسب‌وکارهای کوچک هستند.کتابدار20، استارتاپ ها، دوره دوم(1395)، شماره چهارم(آبان ماه 1395)کارآفرینی،

^[9]. ترجمه متن www.carnegieuktrust.org.uk .Library As Learning Hub

^[10]. ترجمه متن www.carnegieuktrust.org.uk .Library As Social Hub

پروژه های گروه معماری کارند

مرکز اجتماعی شهر جدید صدرا